კვაზარები, რომლებიც იკვებებიან ზემასიური შავი ხვრელების გარშემო არსებული გაზის აკრეციით, ითვლებიან სამყაროს ერთ-ერთ ყველაზე კაშკაშა ობიექტებად. ეს კოსმოსური შუქურები, რომლებიც ხშირად იღვიძებენ გალაქტიკების შეჯახების შედეგად, არა მხოლოდ ანათებენ შორეულ სამყაროს, არამედ ცვლიან გალაქტიკების ევოლუციურ გზებს.

მიუხედავად იმისა, რომ თეორიულად დიდი ხანია ცნობილია, რომ გალაქტიკური შეჯახებები ზრდის კვაზარულ აქტივობას და იწვევს უკუკავშირის ეფექტს გარშემომყოფ გაზზე, ამ პროცესების უშუალო დაკვირვებითი მტკიცებულებები დღემდე იშვიათი იყო. 2025 წლის 21 მაისს ჟურნალ Nature-ში გამოქვეყნებულმა კვლევამ ნათელი მოჰფინა ამ ურთიერთქმედებას კოსმოსური ევოლუციის პროცესში.

დედამიწიდან 11.4 მილიარდი სინათლის წლით დაშორებულ გალაქტიკებზე (წითელი წანაცვლებით z ≈ 2.7) დაკვირვებით ასტრონომებმა პირველად დააფიქსირეს, რომ ერთ-ერთი გალაქტიკის კვაზარს ახალი ვარსკვლავების წარმოქმნის შეჩერება მეზობელ გალაქტიკაშიც შეუძლია. ეს გალაქტიკები, რომლებიც ზომით ირმის ნახტომის მსგავსნი არიან, უკვე არსებობდნენ დიდი აფეთქებიდან 2.4 მილიარდი წლის შემდეგ. მათი ცენტრები ერთმანეთთან მხოლოდ რამდენიმე კილოპარსეკით არის დაშორებული და ისინი ერთმანეთს უახლოვდებიან 550 კმ/წმ სიჩქარით.

ჩვეულებრივ, ვარსკვლავების წარმოსაქმნელად გალაქტიკებს სჭირდებათ გრილი და მკვრივი წყალბადის ღრუბლები, რომლებიც გრავიტაციის ზემოქმედებით იკუმშებიან. მაგრამ განხილულ სისტემაში მეზობელი გალაქტიკის კვაზარის გამოსხივება, როგორც ლაზერი, განჭოლავს წყალბადის ღრუბლებს და აჩერებს ამ პროცესს — ან ახდენს გაზის იონიზაციას, ან საერთოდ შლის მას. შედეგად რჩება მხოლოდ მცირე გროვები, რაც არასაკმარისია ვარსკვლავების წარმოსაქმნელად.

ამ კოსმოსური დაპირისპირების დაფიქსირება შესაძლებელი გახდა დედამიწის ორი ყველაზე მძლავრი ობსერვატორიის მეშვეობით: ALMA (ატაკამას სუბმილიმეტრული ანტენების კომპლექსი) და X-shooter — ინსტრუმენტი, რომელიც დამონტაჟებულია ევროპული სამხრეთის ობსერვატორიის (ESO) ძალიან დიდ ტელესკოპზე (VLT), ჩილეს ატაკამას მაღალმთიან უდაბნოში.

ALMA-ს 66 ანტენიანი სისტემა მეცნიერებს საშუალებას აძლევს ერთმანეთისგან გაარჩევინ ორი გალაქტიკა, რომლებიც ადრე ერთ ლაქად ჩანდა. ამან არა მხოლოდ მათი სტრუქტურის უკეთ გაგება, არამედ გაზის შემცველობისა და მოძრაობის დეტალური ანალიზიც შესაძლებელი გახადა. მეორე მხრივ, X-shooter-ის სპექტროსკოპიული ანალიზით გაირკვა გალაქტიკების ქიმიური და ფიზიკური მახასიათებლები.

გალაქტიკების ურთიერთქმედება მხოლოდ ვარსკვლავთწარმოქმნის შეჩერებით არ შემოიფარგლება — ის კვებავს შავ ხვრელს, რომელიც კვაზარს წარმოქმნის. შედეგებმა დაადასტურა თეორიული პროგნოზები კვაზარული უკუკავშირის შესახებ, რომლის მიხედვითაც ვარსკვლავთა ფორმირების ჩახშობა არ ხდება მხოლოდ გაზის მთლიანად გაძევებით, არამედ ღრუბლების სტრუქტურის ფუნდამენტური ცვლილებით. ამ პროცესში მოლეკულური მედიუმი სტრუქტურულად ისე გარდაიქმნება, რომ ვეღარ ახერხებს ახალი ვარსკვლავების წარმოქმნას. ეს უკუკავშირის მექანიზმი — გალაქტიკური შერწყმა კვებავს შავ ხვრელს, რომელიც წარმოქმნის კვაზარს, რომელიც თავის მხრივ შლის გაზის ღრუბლებს — წარმოადგენს კომპლექსურ, თვითრეგულირებად სისტემას გალაქტიკური ევოლუციისთვის.

ახალი კვლევა ცვლის ჩვენს წარმოდგენას იმის შესახებ, თუ როგორ ვითარდებიან გალაქტიკები და როგორ შეუძლია კოსმოსურ გამოსხივებას ვარსკვლავების დაბადების შეჩერება. აქამდე ჩვენი ცოდნა გალაქტიკური ევოლუციის შესახებ მეტწილად მოდელირებებსა და არაპირდაპირ მტკიცებულებებს ეყრდნობოდა. ვიცოდით, რომ კვაზარების მძლავრი ნათება გაზის გაფანტვას იწვევდა, მაგრამ პირველად მოხდა, რომ პირდაპირი კავშირი დავინახეთ კვაზარის გამოსხივებასა და სხვა გალაქტიკაში ვარსკვლავთა წარმოქმნის შეჩერებას შორის. ეს გვაძლევს დეტალურ ხედვას გალაქტიკების შერწყმის პროცესში მიმდინარე მოლეკულურ ცვლილებებზე და გვიჩვენებს ადრეული სამყაროს დინამიკას, როცა გალაქტიკური შეჯახებები და კვაზარული აქტივობა გაცილებით ხშირი იყო.

დასასრულს შეიძლება ითქვას, რომ კვაზარის გამოსხივება წარმოადგენს ტრანსფორმაციულ ძალას, რომელიც არა მხოლოდ აცხელებს მოლეკულურ გაზს, არამედ უშლის ხელს მის შეკუმშვას ვარსკვლავებად. ეს აღმოჩენა გვთავაზობს ახალ პერსპექტივას შავი ხვრელებისა და მათი მასპინძელი გალაქტიკების კოსმოსურ სიმბიოზზე. რაც მთავარია, ის ამტკიცებს, რომ კვაზარული უკუკავშირი მოქმედებს არა მხოლოდ გალაქტიკის მასშტაბით, არამედ გავლენას ახდენს გაზის ღრუბლების შიდა სტრუქტურაზეც.

მომავალი კვლევები ხელს შეუწყობს იმ კითხვების დასმას, თუ რამდენად გავრცელებულია ეს ეფექტი კვაზართა პოპულაციაში და როგორ იცვლება დროთა განმავლობაში პოზიტიური და ნეგატიური უკუკავშირის ბალანსი.

წყარო:
https://www.natur...25-08966-4
https://www.reute...hatgpt.com