მოლეკულურ ღრუბლებს, რომელთა მასაც სჭარბობს 100,000 მზის მასას, გიგანტურ მოლეკულურ ღრუბლებს ეძახიან. ისინი გალაქტიკის ყველაზე დიდი ობიექტებია, ზოგიერთის დიამეტრით 300 სინათლის წელსაც აღწევს. მოლეკულური ღრუბლები იმ რაოდენობის გაზსა და მტვერს შეიცავენ, რომ შეუძლიათ წარმოქმნან ასი ათასობით მზის ტიპის ვარსკვლავები. ჩვენი გალაქტიკა 2000-მდე მოლეკულურ ღრუბელს შეიცავს.

ღრუბლის ნაწილებს შორის მიზიდულობის გამო შედარებით ერთგვაროვანი ღრუბელი იშლება მცირე ზომის შემკვრივებულ ობიექტებად - პროტოვარსკვლავებად. სხვადასხვა მასის პროტოვარსკვლავები წარმოქმნიან განსხვავებული ტიპის ვარსკვლავურ ობიექტებს. პროტოვარსკვლავი, რომელის მასა მზის მასის რვა პროცენტზე ნაკლებია, საკმარისად ვერ იკუმშება და, შესაბამისად, ვერ იქმნება საკმარისად დიდი ტემპერატურა თერმობირთვული რეაქციისთვის. ასეთ ობიექტებს ყავისფერ ჯუჯებს უწოდებენ.

ყავისფერი ჯუჯების სიკაშკაშე შედარებით მცირეა და ისინი ნელა ცივდებიან. თუ პროტოვარსკვლავის მასა მზის მასის ტოლი ან მეტია, გრავიტაციული ძალა საკმარისია იმისთვის, რომ მატერიის შეკუმშვისას წარმოიქმნას საკმარისად ცხელი ბირთვი. ვარსკვლავის შიგნით არსებული მაღალი ტემპერატურის (რამდენიმე მილიონი გრადუსი მაინც) პირობებში მიმდინარეობს თერმობირთვული რეაქციები, რომლის შედეგად წარმოქმნილი წნევის ძალა აბალანსებს ვარსკვლავის მიზიდულობის ძალას და მყარდება ე.წ. ჰიდროსტატიკური წონასწორობა. ამის შემდეგ ვარსკვლავი იკავებს ადგილს ვარსკვლავების კლასიფიკაციის ე.წ. მთავარ მიმდევრობაში. მზის მასის სადარი მასის ვარსკვლავები მთავარ მიმდევრობაში რჩებიან დაახლოებით ათი მილიარდი წლის განმავლობაში.

სანამ ვარსკვლავი ვარსკვლავთა კლასიფიკაციის მთავარ მიმდევრობაშია, ვარსკვლავის ბირთვში მიმდინარე თერმობირთვული რეაქციებისთვის საჭირო მასალაა წყალბადი. თერმობირთვული რეაქციისას "იწვის" წყალბადი და წარმოიქმნება ჰელიუმი, ამავე დროს თავისუფლდება ენერგია, რომელიც გადაეცემა ვარსკვლავის სხვა ნაწილებს. მზის ტიპის ვარსკვლავებში წყალბადის მარაგი საკმარისია ათი მილიარდი წლის განმავლობაში. მზეზე გაცილებით მძიმე ვარსკვლავებში წყალბადის მარაგი უფრო სწრაფად ილევა. ყველაზე მძიმე ვარსკვლავებში წყალბადი ილევა ერთი მილიონი წლის შემდეგ. წყალბადის მარაგის ამოწურვის შემდეგ თერმობირთვული რეაქციები წყდება, ვარკვლავი იწყებს კვდომას, ხოლო ვარსკვლავის ბირთვში რჩება ჰელიუმი. იმისთვის რომ დაიწყოს თერმობირთვული რეაქციები ჰელიუმის მონაწილეობით, საჭიროა უფრო მაღალი ტემპერატურა. როდესაც ვარსკვლავის ბირთვში წყალბადის შერწყმის რეაქციები მთავრდება, ჰიდროსტატიკური ბალანსი ირღვევა, გრავიტაციული ძალა აჭარბებს თერმული წნევის გამო წარმოქმნილ ძალას და ვარსკვლავი იკუმშება. შეკუმშვისას ვარსკვლავის ბირთვის ტემპერატურა იზრდება. თუ ვარსკვლავის მასა მზის მასის ნახევარზე ნაკლებია, გრავიტაცია არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ შეკუმშოს ვარსკვლავის ბირთვი იმდენად, რომ შეკუმშვისას წარმოქმნილი ტემპერატურა იყოს საკმარისი ჰელიუმის მონაწილეობით თერმობირთვული რეაქციების დასაწყებად. ასეთ შემთხვევაში ის გარდაიქმნება წითელ ჯუჯად წოდებულ ობიექტად. წითელმა ჯუჯამ შეიძლება მზეზე ათასჯერ დიდხანს იცოცხლოს.

მზის მასის და უფრო მასიური ვარსკვლავების შეკუმშვისას მათ ბირთვში წარმოიქმნება დიდი ტემპერატურა და იწყება თერმო-ბირთვული რეაქციები ჰელიუმის მონაწილეობით. ჰელიუმში მიმდინარე რეაქციებისას წარმოიქმნება ნახშირბადი. ამ რეაქციებისას გამოყოფილი ენერგიის შედეგად ვარსკვლავის გული ცხელდება და იწყებს დიდი ენერგიის გამოსხივებას. გამოსხივებული ენერგია იწვევს ვარსკვლავის გარე შრეების გაფართოებას. გაფართოებისას ვარსკვლავური მატერია ცივდება და იღებს წითელ ფერს. ამ პროცესის შედეგად წარმოიქმნება წითელი გიგანტი. მაგალითად, მზისგან წარმოქმნილი წითელი გიგანტის ზომებმა შეიძლება გადააჭარბოს მერკურისა და ვენერას ორბიტის ზომებს.

წითელიგიგანტის ბირთვში ჰელიუმის გამოლევის შემდეგ თერმობირთვული რეაქცია წყდება, გრავიტაციული ძალა იწყებს დომინირებას და ვარსკვლავის ბირთვი იწყებს შეკუმშვას მანამ, სანამ არ წარმოიქმნება ახალი თერმობირთვული რეაქციებისთვის საკმარისი ტემპერატურა. ვარსკვლავური ობიექტის ევოლუციის სხვადასხვა ეტაპზე ამ ობიექტის ბირთვში მიმდინარე თერმობირთვული რეაქციების საწვავია მენდელეევის პერიოდული სისტემის შემდეგი ელემენტი: ნახშირბადი, ჟანგბადი,... საბოლოოდ ვარსკვლავის ბირთვში წარმოიქმნება რკინა. ვარსკვლავის გულის ყოველი შეკუმშვისას მას სწყდება ვარსკვლავური მატერიის გარე გარსი. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, შეკუმშვისას ვარსკვლავის ბირთვის ტემპერატურა იზრდება. ცხელი მომაკვდავი ვარსკვლავის მიერ გამოსხივებული ენერგია იწვევს ვარსკვლავის გარემომცველი გაზის იონიზაციას. ვარსკვლავის იონიზებული გარსი კაშკაშაა. მას უწოდებენ პლანეტარულ ნისლეულს, რადგან ადრე ეგონათ, რომ მათგან პლანეტები ფორმირდებოდა.

რკინა ყველაზე მდგრადი ელემენტია. ამიტომ მას შემდეგ, რაც ვარსკვლავის ბირთვი რკინად გარდაიქმნება, მასში თერმობირთვული რეაქციები წყდება, რადგან რკინისგან, როგორც მდგრადი ელემენტისგან, ახალი, სხვა ელემენტი აღარ წარმოიქმნება. თერმობირთვული რეაქციების საბოლოოდ შეწყვეტის შემდეგ გრავიტაციული ძალის ზემოქმედებით იწყება მომაკვდავი ვარსკვლავის რკინის ბირთვის კოლაფსი.

ვარსკვლავის ბირთვის კოლაფსისას, მასში არსებული ელექტრონები იწყებენ ერთმანეთთან მიახლოებას. კვანტური ფიზიკის პაულის პრინციპის თანახმად, ელექტრონებს არ შეუძლიათ ერთმანეთთან ძალიან ახლოს მისვლა და ერთი და იგივე მდგომარეობის დაკავება. ამის გამო ელექტრონები ეწინააღმდეგებიან დაახლოებას და წარმოიქმნება გადაგვარებული ელექტრონული გაზის წნევა. თუ ვარსკვლავის ბირთვის მასა მზის მასის 1.4-ზე ნაკლებია, გადაგვარებული ელექტრონული გაზის წნევის გამო წარმოქმნილი ძალა აბალანსებს გრავიტაციულ ძალას და წარმოიქმნება თეთრ ჯუჯად წოდებული ობიექტი. თეთრი ჯუჯის მასა მზის მასის 1.4-ზე ნაკლებია, ხოლო მისი ზომა დაახლოებით უტოლდება პატარა პლანეტის (მაგ. დედამიწის) ზომას. თეთრი ჯუჯები მდგრადი, კომპაქტური ობიექტები. მათში თერმობირთვული რეაქციები აღარ მიმდინარეობს. ისინი თანდათან ასხივებენ შერჩენილ სითბოს.

თუ ვარსკვლავური ნარჩენის მასა მეტია მზის მასის 1.4-ზე და ნაკლებია 3-4 მზის მასაზე, მაშინ გრავიტაციის ძალა აჭარბებს გადაგვარებული ელექტრონული გაზის წნევის მიერ წარმოქმნილ ძალას და ვარსვლავი განაგრძობს შეკუმშვას. გრავიტაციის გამო ელექტრონები აღწევენ ბირთვში და ბირთვის პროტონებთან ერთად წარმოქმნიან ნეიტრონებს. ნეიტრონები ეწინააღმდეგებიან დაახლოებას და, შესაბამისად, ვარსკვლავის შემდგომ შეკუმშვას. ამ დროს წარმოიქმნება ნეიტრონული წნევა (გადაგვარებული), რომლის შედეგადაც გაჩენილი ძალა აბალანსებს გრავიტაციულ ძალას და წარმოიქმნება ნეიტრონული ვარსკვლავი. ტიპური ნეიტრონული ვარსკვლავის დიამეტრი ათეული კილომეტრია.

თუ ვარსკვლავის ნარჩენის მასა მზის მასას 3-4-ჯერ აღემატება, დაწნეხილი ბირთვების მიერ წარმოქმნილი წნევის ძალა ვერ დააბალანსებს გრავიტაციას და ობიექტის შეკუმშვა გაგრძელდება. არ არსებობს ცნობილი მექანიზმი, რომელიც შეაჩერებდა ვარსკვლავის კოლაფსს და ობიექტის შეკუმშვა გაგრძელდება მანამ, სანამ იგი თითქმის წერტილად არ გადაიქცევა. ამ დროს წარმოიქმნება შავი ხვრელი.

წყარო: http://en.wikiped...ular_cloud
გაზეთი "24 საათი" გ. დალაქიშვილის სტატია (შესწორებული)